تصور کنید با انبوهی از کالاها در انبار سازمانتان مواجه هستید و هزینه‌های نگهداری موجودی روز به روز افزایش می‌یابد. چطور می‌توانید تصمیم بگیرید کدام کالاها را باید سفارش دهید، کدام را کاهش دهید و کدام را حذف کنید؟ این چالشی است که بسیاری از سازمان‌های ایرانی با آن روبرو هستند و نیازمند راهکار هوشمندانه مبتنی بر داده برای حل آن هستند.

در این مقاله، تجربه‌ای کاربردی از فرهاد لطفی، سینیور BI دیجی‌کالا را بررسی می‌کنیم. او با استفاده از تحلیل داده‌ها و هوش تجاری، رویکردی نوآورانه برای کاهش هزینه‌های انبار ارائه داده است که می‌تواند برای بسیاری از کسب‌وکارها الهام‌بخش باشد.

شناسایی مسئله: افزایش هزینه‌های انبار و موجودی راکد

تیم خرید داخلی دیجی‌کالا با چالش مهمی روبرو بود: چگونه می‌توان هزینه‌های ریالی انبار را کاهش داد؟ برای پرداختن به این مسئله، نخستین گام درک دقیق وضعیت موجود بود.

لطفی توضیح می‌دهد: "در ابتدا باید می‌فهمیدیم که از لحاظ ریالی، انبارمان در چه وضعیتی قرار دارد."

برای این منظور، تیم باید داده‌های خرید و مصرف را در بازه زمانی یک تا دو سال گذشته بررسی می‌کرد. این بررسی به صورت نمودار روند نشان می‌داد که هزینه‌های ریالی افزایش یا کاهش داشته است.

پس از تحلیل داده‌ها، مشخص شد که هزینه‌های ریالی انبار به شدت افزایش یافته است. حال سؤال اصلی این بود:

برای کاهش هزینه انبار چه باید کرد؟

طبقه‌بندی کالاها بر اساس وضعیت مصرف

راهکار پیشنهادی، تعریف وضعیت یا استاتوس برای هر یک از کالاهای موجود در انبار بود. این طبقه‌بندی بر اساس الگوی مصرف و خرید در ۲۴ ماه گذشته انجام می‌شد.

کالای مرده (Dead Stock)

کالایی را در نظر بگیرید که در ۲۴ ماه گذشته یک بار خرید شده ولی هیچ مصرفی نداشته است. این کالا مرده است؛ اصطلاحاً کالای دیده شده داخل انبار است.

این نوع کالاها بدون هیچ مصرفی، فقط هزینه نگهداری به سازمان تحمیل می‌کنند و از مصادیق بارز اتلاف سرمایه هستند.

کالای جدید (New Item)

وضعیت دیگری را در نظر بگیریم؛ مثلاً در دو سال گذشته ما هیچ مصرفی نداشتیم، اما یک هفته پیش از آن یک خرید داشتیم. خب این کالای جدید است، کالای نو است.

به این ترتیب، هر کالا با توجه به الگوی مصرف و خرید، در یک وضعیت خاص قرار می‌گیرد که می‌تواند مبنای تصمیم‌گیری‌های انبارداری باشد.

تعیین ماهیت کالاها در مدیریت موجودی

بعد از تعیین وضعیت، گام دوم تعیین ماهیت کالاها بود. ماهیت کالا مشخص می‌کند که آن کالا چه نقشی در سازمان ایفا می‌کند.

کالای روتین (Routine Items)

بطری آب معدنی داخل شرکت، برای تیم خرید داخلی، ماهیتش یک کالای روتین است. مطمئناً یک سری کالای روتین هست که مدام دارد مصرف و خرید می‌شود.

این کالاها به طور منظم مصرف می‌شوند و باید همیشه در دسترس باشند. مدیریت موجودی این اقلام نیازمند توجه به چرخه مصرف و زمان تأمین است.

کالای استراتژیک (Strategic Items)

گروه دیگری از کالاها مانند لپ‌تاپ و دوربین، جزو کالاهای سرمایه‌ای محسوب می‌شوند که در اصطلاح به آنها کپکس (CAPEX) یا کالاهای کپیتال می‌گویند. این دسته از اقلام برای سازمان ماهیت استراتژیک دارند و در فرآیندهای کلیدی کسب‌وکار نقش مهمی ایفا می‌کنند. این کالاها نیازمند برنامه‌ریزی دقیق‌تر هستند.

ماتریس ریسک: ابزاری برای تصمیم‌گیری هوشمندانه در انبارداری

با ترکیب دو بعد وضعیت و ماهیت کالا، می‌توان یک ماتریس ریسک ایجاد کرد که به تیم خرید داخلی کمک می‌کند تا تصمیمات بهتری بگیرد.

لطفی مثالی می‌زند: "کالایی را در نظر بگیرید که ماهیتش استراتژیک است و وضعیتش در حالت آندر قرار دارد. این کالا برای سازمان ریسک دارد."

به عنوان مثال، اگر تعداد لپ‌تاپ‌ها در انبار کم باشد (وضعیت آندر) و این کالا برای سازمان استراتژیک باشد، این موضوع یک ریسک عملیاتی محسوب می‌شود.

"کالای لپ‌تاپ، یک کالای شناخته شده به عنوان کالای استراتژیک است و در مرحله آندر قرار دارد. یعنی موجودی‌اش در انبارمان مثلاً دو یا سه عدد است. خب، این برای سازمان ما ریسک دارد. پس باید در اولویت سفارش‌گذاری باشند."

روش‌های پیشرفته تحلیل داده برای بهینه‌سازی موجودی انبار

مدیریت موجودی مؤثر فراتر از دسته‌بندی ساده کالاها است. برای دستیابی به نتایج قابل توجه، می‌توان از تکنیک‌های تحلیلی پیشرفته‌تری استفاده کرد:

1. تحلیل سری زمانی برای پیش‌بینی تقاضا

یکی از مهم‌ترین کاربردهای تحلیل داده در مدیریت انبار، پیش‌بینی دقیق تقاضا است. برای این منظور می‌توان از مدل‌های سری زمانی استفاده کرد:

مدل ARIMA (AutoRegressive Integrated Moving Average): این مدل با تحلیل داده‌های تاریخی مصرف، الگوهای فصلی و روندها را شناسایی می‌کند. برای مثال، فرمول اصلی ARIMA به صورت ARIMA(p,d,q) نمایش داده می‌شود که در آن:

• p: تعداد مشاهدات گذشته (وقفه‌ها) در مدل
• d: تعداد دفعات تفاضل‌گیری برای رسیدن به مانایی
• q: تعداد خطاهای پیش‌بینی گذشته در مدل

# نمونه کد پایتون برای پیش‌بینی تقاضا با ARIMA
from statsmodels.tsa.arima.model import ARIMA
import pandas as pd
# فرض کنید historical_demand داده‌های تقاضای تاریخی است
model = ARIMA(historical_demand, order=(5,1,0))
model_fit = model.fit()
forecast = model_fit.forecast(steps=30)  # پیش‌بینی برای 30 روز آینده

الگوریتم‌های یادگیری ماشین: مدل‌های پیشرفته‌تر مانند XGBoost یا شبکه‌های عصبی می‌توانند متغیرهای بیشتری را در نظر بگیرند، مانند:

• تأثیر تعطیلات و مناسبت‌ها
• شرایط آب و هوایی
• کمپین‌های تبلیغاتی
• تغییرات قیمت

2. فرمول‌های محاسبه نقطه سفارش و موجودی بهینه

برای تعیین دقیق زمان سفارش و میزان آن، می‌توان از فرمول‌های ریاضی استفاده کرد:

• فرمول EOQ (Economic Order Quantity): این فرمول مقدار بهینه سفارش را محاسبه می‌کند:

EOQ = √(2DS/H)

که در آن:

• D: تقاضای سالانه
• S: هزینه ثابت هر بار سفارش
• H: هزینه نگهداری هر واحد کالا در سال
• نقطه سفارش مجدد (ROP): تعیین می‌کند چه زمانی باید سفارش جدید ثبت شود:

ROP = d × L + SS

که در آن:

• d: متوسط تقاضای روزانه
• L: زمان تحویل (به روز)
• SS: موجودی اطمینان (Safety Stock)
• موجودی اطمینان (Safety Stock): برای محافظت در برابر نوسانات تقاضا و تأخیر در تحویل:

SS = z × σd × √L

که در آن:

• z: ضریب اطمینان (برای سطح اطمینان 95%، z=1.96)
• σ_d: انحراف معیار تقاضای روزانه
• L: زمان تحویل (به روز)

3. تحلیل ABC-XYZ برای مدیریت استراتژیک موجودی

ترکیب تحلیل ABC (بر اساس ارزش) با تحلیل XYZ (بر اساس پایداری تقاضا) یک ماتریس 3×3 ایجاد می‌کند که استراتژی‌های مختلف مدیریت موجودی را مشخص می‌کند:

تحلیل ABC: کالاها را بر اساس قانون پارتو دسته‌بندی می‌کند:

• گروه A: 20% کالاها که 80% ارزش را تشکیل می‌دهند.
• گروه B: 30% کالاها که 15% ارزش را تشکیل می‌دهند.
• گروه C: 50% کالاها که 5% ارزش را تشکیل می‌دهند.

تحلیل XYZ: کالاها را بر اساس ثبات مصرف دسته‌بندی می‌کند:

• X: کالاهای با مصرف ثابت و قابل پیش‌بینی (CV < 0.5).
• Y: کالاهای با نوسان متوسط در مصرف (0.5 < CV < 1).
• Z: کالاهای با مصرف نامنظم و غیرقابل پیش‌بینی (CV > 1).

-- نمونه کوئری SQL برای تحلیل ABC
SELECT 
    product_id,
    product_name,
    annual_value,
    SUM(annual_value) OVER (ORDER BY annual_value DESC) / SUM(annual_value) OVER () AS cumulative_percentage,
    CASE 
        WHEN SUM(annual_value) OVER (ORDER BY annual_value DESC) / SUM(annual_value) OVER () <= 0.8 THEN 'A'
        WHEN SUM(annual_value) OVER (ORDER BY annual_value DESC) / SUM(annual_value) OVER () <= 0.95 THEN 'B'
        ELSE 'C'
    END AS abc_class
FROM 
    product_sales
ORDER BY 
    annual_value DESC;

4. تحلیل شبکه‌های عصبی برای شناسایی الگوهای پیچیده

شبکه‌های عصبی عمیق می‌توانند الگوهای پیچیده‌ای را که با روش‌های آماری سنتی قابل تشخیص نیستند، شناسایی کنند:

• شبکه‌های LSTM (Long Short-Term Memory): برای تحلیل روندهای زمانی پیچیده و وابستگی‌های بلندمدت در الگوهای مصرف.
• شبکه‌های CNN (Convolutional Neural Network): برای تشخیص الگوهای فضایی در داده‌های فروش و موجودی.

5. داشبوردهای تحلیلی پیشرفته با KPI‌های کلیدی

یک داشبورد تحلیلی مؤثر باید شاخص‌های کلیدی عملکرد (KPI) مرتبط با مدیریت موجودی را نمایش دهد:

• نرخ گردش موجودی (Inventory Turnover Ratio): ITR = بهای تمام شده کالای فروش رفته / متوسط موجودی
• روزهای موجودی (Days Inventory Outstanding): DIO = 365 / نرخ گردش موجودی
• نرخ سرویس‌دهی (Service Level): SL = (1 - تعداد دفعات کمبود موجودی / تعداد کل درخواست‌ها) × 100%
• دقت پیش‌بینی (Forecast Accuracy): FA = (1 - |مقدار واقعی - مقدار پیش‌بینی| / مقدار واقعی) × 100%

6. الگوریتم‌های بهینه‌سازی چندهدفه

برای متعادل کردن اهداف متضاد (مانند کاهش هزینه موجودی و افزایش سطح خدمات)، می‌توان از الگوریتم‌های بهینه‌سازی چندهدفه استفاده کرد:

• الگوریتم ژنتیک چندهدفه (NSGA-II): برای یافتن مجموعه‌ای از راه‌حل‌های بهینه پارتو.
• بهینه‌سازی ازدحام ذرات (MOPSO): برای جستجوی فضای راه‌حل با سرعت بالا.

این تکنیک‌های پیشرفته تحلیل داده می‌توانند به سازمان‌ها کمک کنند تا فراتر از طبقه‌بندی ساده کالاها، به یک سیستم مدیریت موجودی هوشمند و پویا دست یابند که به طور مداوم با شرایط بازار و الگوهای مصرف تطبیق می‌یابد.

پیاده‌سازی با داشبورد هوش تجاری

برای عملیاتی کردن این رویکرد، می‌توان یک داشبورد BI طراحی کرد که ماتریس ریسک را نمایش دهد. این داشبورد به تیم خرید داخلی کمک می‌کند تا:

• کالاهای پرریسک را شناسایی کند
• اولویت‌های سفارش‌گذاری را تعیین کند
• کالاهای مرده را شناسایی و مدیریت کند
• روند هزینه‌های انبار را پایش کند

سؤالات متداول

1. چگونه می‌توان کالاهای مرده را در انبار شناسایی کرد؟

برای شناسایی کالاهای مرده، باید تاریخچه مصرف و خرید کالاها را بررسی کنید. کالاهایی که در بازه زمانی طولانی (مثلاً ۲۴ ماه) خریداری شده‌اند اما مصرفی نداشته‌اند، کالای مرده محسوب می‌شوند.

2. چرا ماتریس ریسک در مدیریت انبار اهمیت دارد؟

ماتریس ریسک به شما کمک می‌کند تا اولویت‌های مدیریت موجودی را مشخص کنید. با این ابزار می‌توانید کالاهایی که ریسک بالاتری برای سازمان دارند (مانند کالاهای استراتژیک با موجودی کم) را شناسایی کرده و برای آنها برنامه‌ریزی دقیق‌تری انجام دهید.

3. چطور می‌توان هزینه‌های انبار را کاهش داد؟

برای کاهش هزینه‌های انبار می‌توانید اقدامات زیر را انجام دهید:

• شناسایی و حذف کالاهای مرده
• بهینه‌سازی سطح موجودی کالاهای روتین
• استفاده از روش‌های پیش‌بینی تقاضا برای برنامه‌ریزی بهتر خرید
• پیاده‌سازی سیستم‌های هوشمند انبارداری و هوش تجاری

جمع‌بندی: تحلیل داده‌ها در خدمت کاهش هزینه‌های انبارداری

مدیریت هوشمندانه انبار با استفاده از تحلیل داده‌ها می‌تواند به کاهش قابل توجه هزینه‌ها منجر شود. رویکرد ارائه شده توسط فرهاد لطفی نشان می‌دهد که چگونه می‌توان با طبقه‌بندی کالاها بر اساس وضعیت و ماهیت آنها، تصمیمات بهتری در مورد موجودی انبار گرفت.

پیشنهادهای کاربردی برای بهینه‌سازی انبار:

• شروع کنید با جمع‌آوری داده‌های مصرف و خرید در بازه زمانی حداقل دو ساله
• کالاهای خود را بر اساس وضعیت (مرده، جدید، و غیره) طبقه‌بندی کنید
• ماهیت هر کالا را مشخص کنید (روتین، استراتژیک)
• یک ماتریس ریسک ایجاد کنید تا کالاهای پرریسک را شناسایی کنید
• داشبوردی برای پایش مستمر وضعیت انبار طراحی کنید

با این رویکرد، نه تنها هزینه‌های انبار را کاهش می‌دهید، بلکه از بروز مشکلات ناشی از کمبود کالاهای استراتژیک نیز جلوگیری خواهید کرد و بهره‌وری سازمان خود را افزایش می‌دهید.

آیا شما هم با چالش‌های مدیریت موجودی انبار روبرو هستید؟ کدام یک از این راهکارها را در سازمان خود پیاده‌سازی کرده‌اید؟ نظرات و تجربیات خود را با ما به اشتراک بگذارید.